“Δι’ αυτά πολεμήσαμεν” – “These are what we fought for”

Δι’ αυτά πολεμήσαμεν…
Αρχαιότητες και Ελληνική Επανάσταση

Το γνωστό απόφθεγμα του στρατηγού Ιωάννη Μακρυγιάννη συνδέει τις Αρχαιότητες με την Ελληνική Επανάσταση, γι’ αυτό και προτάσσεται στη νέα περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που επιχειρεί να φωτίσει πτυχές αυτής της πολυσήμαντης σχέσης. Ο αγώνας για την ελευθερία, κατά τον οπλαρχηγό του ΄21,  θεμελιώθηκε όχι μόνο στην απαίτηση του ελληνικού λαού για ανεξαρτησία αλλά και στα ιστορικά του δικαιώματα πάνω στα απαράμιλλα έργα των αρχαίων προγόνων.

Η έκθεση εστιάζει στην περίοδο από τον προχωρημένο 18^ο αιώνα και εξής, με αποκορύφωμα την επαναστατική δεκαετία του 1821-30, φτάνοντας μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τα μέσα περίπου του 19^ου αιώνα. Παρουσιάζονται  26 επιλεγμένες αρχαιότητες από τις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου σε έναν εκλεκτικό «διάλογο» με 26 νεότερα έργα του 18^ου και 19^ου αιώνα, προσωρινά δάνεια από άλλους φορείς.

Οι πέντε θεματικές ενότητες της έκθεσης αναδεικνύουν την παράλληλη σχέση των αρχαιοτήτων με την ιστορική πορεία προς την ελευθερία, φωτίζοντάς τη από διαφορετικά σημεία θέασης

1. Η ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης

Στην πρώτη ενότητα η αρχαιοπρεπής Χάρτα του Ρήγα με την αλληγορική μορφή της Ελλάδας εισάγει υπαινικτικά στην ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης. Μεγάλοι διαφωτιστές, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) και ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798), διαδίδουν το  μήνυμα της εθνεγερσίας, στη βάση της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού.
Η μορφή όμως της Ελλάδας που θα κατακλύσει την προεπαναστατική εικονογραφία είναι αυτή της αλυσοδεμένης γυναίκας που αντικρίζει τα αρχαία μνημεία. Τα ίδια μνημεία θα βοηθήσουν την νεότερη Ελλάδα να τεκμηριώσει την ιστορική της ταυτότητα. Οι Dimo και Nicolo Stephanopoli που επισκέπτονται για λογαριασμό του Ναπολέοντα τη Μάνη (1797-98) ανακαλύπτουν στο Γύθειο  αρχαίο ναό της Νίκης και ανάγλυφο με την επιγραφή «Νίκη ή Θάνατος». Η δορυφόρος Ελευθερία που προοριζόταν για δώρο στον Βοναπάρτη ανακαλούσε ίσως στους δημιουργούς της  την Αθηνά Πρόμαχο των αρχαίων.

Φύλλο αρ. 4 από τη Χάρτα του Ρήγα.

2. Διαρπαγές και καταστροφές αρχαιοτήτων

 Η δεύτερη ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει χαρακτηριστικές περιπτώσεις λαφυραγώγησης αρχαίων κατά τα προεπαναστατικά χρόνια.

Πρώτος σταθμός η Ακρόπολη των Αθηνών και οι διαρπαγές των αριστουργημάτων από τον λόρδο Έλγιν (1801-03).  Ως μάρτυρες του βανδαλισμού παρουσιάζονται στην έκθεση το μαρμάρινο θραύσμα ανδρικής κεφαλής (440 π.Χ.) που προέρχεται από τη βόρεια ζωφόρο του Παρθενώνα και ο μαρμάρινος κορμός πολεμιστή (410-400 π.Χ.) που κοσμούσε τη ζωφόρο του σηκού του Ερεχθείου.
Δεύτερος σταθμός οι Μυκήνες. Το 1802 ο λόρδος Έλγιν αναθέτει ανασκαφή στο Θησαυρό του Ατρέα. Το ευρήματα πωλούνται στο Βρετανικό Μουσείο (1816).  Το 1805 ο περιηγητής Edward Dodwell αφαιρεί τρία μικρά ανάγλυφα που καταλήγουν στον Λουδοβίκο Α΄ της Βαυαρίας. (Σήμερα στις Κρατικές Συλλογές του Μονάχου). Το 1810 ο Βελή πασάς  αποκαλύπτει τμήματα από τους ημικίονες της εισόδου που καταλήγουν  επίσης στο Βρετανικό Μουσείο (1905).  Το 1831 ο Friedrich Thiersch αφαιρεί τμήμα κιονοκράνου που καταλήγει στην Καρσρούη (Κρατικό Μουσείο της Βάδης).
Στην έκθεση παρουσιάζονται ανάγλυφα θραύσματα που προήλθαν από την συστηματική ανασκαφή του Παναγιώτη Σταματάκη (1878) και μαρτυρούν την περιπέτεια ενός μνημείου που εξακολουθεί να είναι διαμελισμένο σε τρεις χώρες και έξι μουσεία.

Τρίτος σταθμός η Αφαία της Αίγινας. Το 1811 οι αρχιτέκτονες Charles Robert Cockerell και Carl Haller von Hallerstein αποσπούν τα αριστουργηματικά αγάλματα από τα αετώματα του  δωρικού ναού (510-490 π.Χ.) για να πλειστηριαστούν στη Ζάκυνθο (1812) και να καταλήξουν στον Λουδοβίκο της Βαυαρίας (1813). (Σήμερα κοσμούν την Γλυπτοθήκη του Μονάχου).
Στην έκθεση παρουσιάζονται τρεις κεφαλές πολεμιστών που φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και προέρχονται από μεταγενέστερη συστηματική ανασκαφή (1901 – Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο).

Τέταρτος σταθμός  ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες της Αρκαδίας (429-400 π.Χ.).  Το 1812 οι ομάδα Cockerell και  von Hallerstein αποκαλύπτει  τμήματα από τον γλυπτό διάκοσμο, τα οποία καταλήγουν στο Βρετανικό Μουσείο. Ένα θραύσμα μετόπης ταξιδεύει στη Δανία (- φυλάσσεται σήμερα στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης).
Ο πλαστικός διάκοσμος του ναού (410-400 π.Χ.), διαμελισμένος σήμερα σε τρεις χώρες και τέσσερα μουσεία παρουσιάζει προβλήματα στην ταύτιση των παραστάσεων καθώς η βεβιασμένη  αποκάλυψη στέρησε όσα στοιχεία θα μπορούσε να προσφέρει μια συστηματική ανασκαφή. Στην έκθεση παρουσιάζονται ορισμένα από τα θραύσματα των γλυπτών που προήλθαν από μεταγενέστερες συστηματικές ανασκαφές της ελληνικής πολιτείας και φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

3. Φιλελληνισμός και αρχαία πρότυπα

Η τρίτη ενότητα της έκθεσης προβάλει τα  αρχαία πρότυπα που ενέπνευσαν την εικονογραφία του Φιλελληνισμού μετά την κήρυξη του Αγώνα.Η υπόδουλη Ελλάδα αποτινάζει τώρα τις αλυσίδες της με τη βοήθεια της Ελευθερίας και της Αθηνάς («Ανάσταση της Ελλάδας» Ange-René Ravault – 1822),  ενώ η  Ασήμω Λιδωρίκη προβάλει ως ηρωίδα της Επανάστασης στα Προπύλαια της Ακρόπολης («Η Μάχη της Ακρόπολης» Nicolas-Louis-Francois Gosse – 1827). Η φιλελληνική δράση θα στοχεύσει και σε εράνους υπέρ του Αγώνα υπό το βλέμμα του Λεωνίδα των Θερμοπυλών, όπως διακρίνεται στο βάθος επιχρωματισμένης λιθογραφίας (1826).

Τα φιλελληνικά αντικείμενα διακοσμημένα με αρχαιοελληνικά μοτίβα, γίνονται μόδα, όπως ένα ρολόι που προπαγανδίζει τη «Δόξα στους Έλληνες» ενώ σε ένα περίτεχνο βάζο διακοσμημένο με αρχαιοπρεπείς  γλυπτές νίκες θα αποδοθεί και η ναυμαχία στο Ναυαρίνο (1827).
Ειδική υποενότητα αφιερώνεται στην Αποστολή των Γάλλων στο Μοριά (1828-1833). Το 1828, λίγους μήνες μετά την ναυμαχία στο Ναυαρίνο, 15.000 Γάλλοι στρατιώτες αποβιβάζονται στην Πελοπόννησο για να προστατέψουν τους Έλληνες από την τουρκική εκδικητικότητα. Το 1829 ακολουθεί μία επιστημονική αποστολή (Expédition scientifique de Morée) που  καταγράφει και δημοσιεύει αρχαία μνημεία στην Πελοπόννησο, την Αττική και τις Κυκλάδες.

4. Οι προσπάθειες των Ελλήνων
για τη διάσωση των αρχαιοτήτων

Ο αγώνας, ωστόσο,  για την προστασία των αρχαίων έπρεπε να αναληφθεί συστηματικά από την ελληνική πολιτεία. Σε αυτές τις προσπάθειες εστιάζει η τέταρτη ενότητα της έκθεσης.  Παρουσιάζονται αρχαία έργα που κάποτε αποτέλεσαν τις πρώτες συλλογές στο Εθνικό Μουσείο της Αίγινας (1829), στο Κεντρικό Μουσείο της Αθήνας (1834), στο Βαρβάκειο Λύκειο (1837) και ακόμη αρχαιότητες που προήλθαν από τις πρώτες συστηματικές ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας στους νότιους πρόποδες της Ακρόπολης και στην κοίτη του Ιλισού.
Ο ποταμός Ιλισός και το αρχαίο Ολυμπιείο συνυπάρχουν με σύγχρονους κατοίκους στην υδατογραφία του Johann Michael Wittmer (1833), ενώ  ανάλογη συνύπαρξη προβάλλει και η ελαιογραφία του Edward Lear (1851). Οι ελεύθεροι Έλληνες έπρεπε να ορθοποδήσουν,  αλλά και να διαχειριστούν την πατρογονική κληρονομιά, πάνω στην οποία είχαν βασίσει τη νεότερη ταυτότητά τους.

5. Επίλογος

Ο αποχαιρετισμός στα όπλα θα πραγματοποιηθεί με φόντο το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, όπως συμβολικά  παριστάνεται στο ζωγραφικό έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη (1863). Προβάλλοντας το πρόσφατο ηρωικό παρελθόν δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η  κληρονομιά της αρχαιότητας. Με ανάλογο συμβολικό τρόπο παρουσιάζεται μία μαρμάρινη κεφαλή, που βρέθηκε στη Στοά του Ευμένους κατά τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1867).  Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο ενός έργου (Άρης Ludovisi, 330-310 π.Χ.) που παρίστανε τον θεό του πολέμου να αναπαύεται πάνω σε τρόπαιο όπλων και να συντροφεύεται από ένα μικρό έρωτα που έπαιζε στα πόδια του.  Το έργο συνοδεύουν στίχοι από το “Μυθιστόρημα” του  Γιώργου Σεφέρη .

Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
αφιερώνει την  νέα έκθεσή του
στη μεγάλη Νίκη του ελληνικού λαού.

Η σύντομη αναδρομή της έκθεσης ολοκληρώνεται αλληγορικά με την μορφή της φτερωτής Νίκης που επιστέφει κάθε αγώνα για αυτοδιάθεση και  ελευθερία. Αρχαίες Νίκες θα διατρέξουν σημειολογικά και τις επόμενες επετειακές δράσεις του Μουσείου, μεταφέροντας στο σήμερα ισχυρούς συμβολισμούς και μηνύματα για όσα κινούν και εμπνέουν τον άνθρωπο.

Ευχαριστίες
Στο πολυσύνθετο έργο μας είχαμε την τιμή να δεχθούμε την αρωγή από πολλούς υποστηρικτές τους οποίους επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε και από αυτή τη θέση. Ευχαριστούμε την υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού δρ. Λίνα Μενδώνη, τον γενικό γραμματέα Πολιτισμού κ. Γιώργο Διδασκάλου καθώς και τις αρμόδιες Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Για την παραχώρηση προσωρινών δανείων ευχαριστούμε: τη Βουλή των Ελλήνων (Βιβλιοθήκη και Συλλογή Έργων Τέχνης), το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, την Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, το Μουσείο Μπενάκη-Συλλογή Φινόπουλου, το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών -Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, τη Συλλογή Stephan Adler καθώς και τη Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη.
Ευχαριστίες απευθύνουμε στους συγγραφείς που συνέβαλαν με τα εμπεριστατωμένα δοκίμιά τους  στην αρτιότητα του επιστημονικού καταλόγου.
Για την έκδοση του μεγάλου επιστημονικού καταλόγου ευχαριστούμε το Δ.Σ. και την Πρόεδρο του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων καθώς και  τα στελέχη της Διεύθυνσης Δημοσιευμάτων. Τον συνθέτη Νίκο Ξανθούλη ευχαριστούμε για την άδεια χρήσης της μουσικής του. Για την επικοινωνιακή προβολή της έκθεσης ευχαριστούμε την ΕΡΤ και την ΣΤΑΣΥ Α.Ε. Ειδική μνεία οφείλουμε στο Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση που ενίσχυσε την υλοποίηση της έκθεσης.
Η έκθεση δεν θα μπορούσε να έλθει σε πέρας χωρίς την υποστήριξη της Εταιρείας των Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και την εργώδη προσπάθεια του προσωπικού του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, όπως φαίνεται από τον μακρύ κατάλογο των συντελεστών.
Προσωπικά οφείλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον συνεπιμελητή του επιστημονικού καταλόγου  Θοδωρή Κουτσογιάννη και την ομάδα σχεδιασμού της έκθεσης (αλφαβητικά): Σαπφώ Αθανασοπούλου,  Δαυίδ Δέλιο, Μπέσυ Δρούγκα,  Κέλυ Δρακομαθιουλάκη, Δέσποινα Καλεσοπούλου,  Μαρία Κοντάκη, Γεωργία Καραμαργιού, Ευρυδίκη Λέκα, Μάκη Μακρή, Κάτια Μαντέλη, Γιάννη Παναγάκο, Βάντα Παπαευθυμίου, Κώστα Πασχαλίδη,  Καλλιόπη Τσακρή, Χρυσάνθη Τσούλη, Παντελή Φελέρη και  Μαρία Χριστάκου. Σε όλο το προσωπικό του μουσείου αφιερώνω το αναμνηστικό βίντεο που παρακολουθεί τα στάδια της έκθεσης από το κινητό μου τηλέφωνο.

                    Ο κατάλογος της έκθεσης (470 σελ.) διατίθεται στο πωλητήριο του ΤΑΠ (20 ευρώ).   Σύντομα θα κυκλοφορήσει και η αγγλική μετάφραση.                      

This slideshow requires JavaScript.

Η έκθεση εγκαινιάσθηκε την Τρίτη 11. 2. 2020 από τον Πρωθυπουργό κ. Κυριάκο Μητσοτάκη συνοδευόμενο από τη σύζυγό του κ. Μαρέβα Γκραμπόφσκι, παρουσία του Προέδρου της Βουλής κ. Κωνσταντίνου Τασούλα, της Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού Δρ. Λίνας Μενδώνη, του Υπουργού Δικαιοσύνης κ. Κώστα Τσιάρα, Βουλευτών, Ακαδημαϊκών, Αρχαιολόγων, Καλλιτεχνών και πολλών εκλεκτών καλεσμένων.

This slideshow requires JavaScript.

These are what we fought for…
Antiquities and the Greek War of Independence

The new temporary exhibition «These are what we fought for… Antiquities and the Greek War of Independence» forms part of the National Archaeological Museum program for the celebration of the Greek War of Independence 200^th anniversary.

The well-known quote of the general, Ioannis Makrygiannis, is given precedence in the title of the exhibition, since the struggle for freedom was embedded not only in the demand of the Greek people for independence, but also in their historical rights over the unrivaled works of the ancient ancestors.

Twenty-six selected  antiquities (22 marble sculptures and reliefs, 2 clay vases, 2 bronze figurines) from the collections of the National Archaeological Museum are showcased in an eclectic «dialogue» with twenty-six recent works of the 18^th and  19^th century, most of them by  European artists: 8 paintings (oil and water color ones), 11 austere engravings, 4 illustrated editions and 3 artifacts of decorative art, temporary loans from the Library and Art Collection of the Hellenic Parliament, the National Historical Museum, Benaki Museum, Museum of the City of Athens – Vouros-Eutaxia Foundation, National Gallery – Alexandros Soutsos Museum, Stephan Adler Collection, as well as the Michalis and Dimitra Varkaraki Collection.

In the first part of the exhibition, information and documents are presented regarding the preceding revolutionary movements of the 17^th and 18^th century, as well as the ideological preparation of the struggle, in which references to the ancient past and historical continuity of the nation were constantly made.  There are on display works related to the great Greek enlighteners, Adamantios Korais and Rhigas Pheraios or Velestinlis, along with characteristic publications that marked the beginning of the philhellenic interest, while the antiquities that feature in this exhibition unit represent distinct iconographic prototypes, similar to those that inspired the rendering of enslaved Greece.

The second part comments on the phenomenon of the plundering of antiquities, as one of the aspects in which the fascination with ancient works influenced the acquaintance of the West with Greek antiquity in the pre-revolutionary period, something though that had a disastrous impact on the integrity of the monuments. The visitor will come across some of the fragments that were left behind following the looting of the ancient monuments on the Acropolis of Athens,  the treasury of Atreus at Mycenae, the temple of Aphaia on Aegina and the temple of Apollo Epicurius at Bassae of Arcadia, acts of pillage that contributed to the realization by the Greek people of the significance  that antiquities held in the context of their collective identity.

The third part deals with the phenomenon of philhellenism, which in the effort to raise awareness in the European public opinion, promoted in the art visual references and pictorial motifs of the ancient world. Decorative artifacts that were circulated in the philhellenic parlors and drew their inspiration from the figures of ancient warriors, as well as the presentation of the important, in terms of recording ancient monuments, activity of the French Research Expedition to Morea, stand among the characteristic exhibits.

The fourth part charts the care the Greeks took, already from the revolutionary period, to set up institutions that would safeguard and protect the ancient monuments, pursuing further study of the ancient Greek civilization. Specimens from the first collections and excavations that were carried out after the founding of the new Greek state are showcased in this unit.

The exhibition reaches its completion with the divine figure of Nike, emblematic symbol of the successful struggle. Ancient winged Nikai will also transcend the upcoming anniversary activities of the Museum, carrying into the present powerful symbolisms and messages about all those that motivate and inspire the human being.

The exhibition is enhanced by digital projections that feature landscapes of pre-revolutionary Greece, accompanied by a text of Chateaubriand, an ardent supporter of the Greek cause, who in a lively manner remarks upon the harmonious relationship of the natural landscape with antiquities.